شیخ در فضای شعرش برهانی آورده است برای وجود جهان آخرت. شاید بتوان چون‌این مدل‌ش کرد:
1. تمام عمر در امیدواری طی نمی‌شود؛ (مقدمه)
2. تمام عمر دنیوی ما در امیدواری طی شد؛ (مقدمه)
3. این‌طور نیست که «تمام عمر ما در امیدواری طی شود»؛ (بیانی از سطر 1)
4. بعضی از عمر ما در امیدواری طی نمی‌شود؛ (از سطر 3 با قاعده نقض سور)
5. فرض کنیم تمام عمر ما در همین دنیا باشد؛ (فرض)
6. تمام عمر ما در امیدواری طی شد؛ (از سطر 2 و سطر 5)
7. «تمام عمر ما در امیدواری طی شد» و «بعضی از عمر ما در امیدواری طی نمی‌شود.» (عطف سطر 4 و سطر 6)
8. سطر 7 تناقض است و تناقض از فرض کذب نتیجه شده است. پس نقیض فرض‌مان صادق است.
9. تمام عمر ما در این دنیا نیست؛ (معرفی نفی سطر 5 = نقیض فرض)
10. وجود دارد لحظه‌ای از عمر ما که در دنیایی دیگر است؛ (تغییر بیان و اعمال نقض سور در 9)
اما برهان شیخ، تنها نتیجه می‌گیرد که:
(الف) «وجود دارد لحظه‌ای از عمر ما که در دنیایی دیگر نیست.»
با فرض صدق مقدمات‌ش، همین که یک لحظه از عمر فرد پس از وفات‌ش ادامه داشته باشد، گزاره (الف) صادق خواهد شد. به بیانی دیگر، نیازی نیست که ابدیتی در کار باشد. پس برهان شیخ، تنها لحظه‌ای بعد از مرگ را اثبات می‌کند و نسبت به بیش‌تر از آن ساکت است؛ نه سلباً و نه ایجاباً حرفی نزده است.
با یکی از دوستان بحثی درگرفت بر این روال که شاید آن بخش از عمر غیردنیوی، برای پیش از حیات دنیوی باشد نه پس از آن. پس لزوما اثبات جهان آخرت را نمی‌کند.
من دو پاسخ به ذهن‌م رسید:
یکم: مقدمه سطر یک، مقدمه‌ای است که شاعر ساخته است. این‌طور نیست که در جایی خارج از ذهن شاعر وجود داشته باشد. حتی در خود ِ شعر هم اشاره‌ای به آن نشده است و تنها باید آن را بازسازی کنیم. برای بازسازی آن، مهندسی معکوس باید داشته باشیم. چه‌طور؟ نتیجه برهان و مقدماتی را که داریم و اعتبار برهان را فرض می‌گیریم. بعد می‌بینیم چه مقدمه‌ای کم است. بدین ترتیب، می‌توانیم مقدمه را بازسازی کنیم. حالا آماده‌ایم که جواب ایراد را بدهیم. مقدمه شاعر، درواقع چون‌این بوده است:
('1) تمام عمری که نسبت به آن آگاهی داشته‌ام، در امیدواری طی نمی‌شود.
و چون نسبت به عمرم پیش از تولد، آگاهی (درواقع خودآگاهی) ندارم، پس مشمول این جمله نمی‌شود.
دوم: برای بازسازی مقدمه، راه دیگری هم می‌توان پیش‌نهاد داد:
(''1) تمام عمری که از تولدم در این جهان آغاز شده است، در امیدواری طی نمی‌شود.
در این‌جا هم چون حیات پیش از تولد، تحت عموم این جمله قرار نمی‌گیرد، پس اشکالی وارد نیست.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر